OSMANLI MECLİS-İ MEBUSÂNI'NINDAN, GÜNÜMÜZE ERZURUM MİLLETVEKİLLERİ

Ülkemizde 7 Haziran 2015 tarihinde, 25. Dönem milletvekileri seçimleri yapılacaktır.  Erzurum'u temsilen de, farklı siyasî partilerin belirleyeceği milletvekili aday listelerinde, seçilebilecek sıralarda yer alabilmek uğruna, bu günlerde aday adayları arasında, heyecanlı bir yarış ve bekleyiş  sürmektedir. Siyasî partilerde aday belirleme usüllerini irdelemeden, güncel ve ilintili olması ve sadece hafîzaların yenilenmesine yönelik, 1876 yılında açılan Meclis-i Mebusân'dan günümüze kadar, Erzurum'u temsil eden milletvekilleri ile belirli bir döneme mahsus seçilen senatörler'i bilgi babında ve bazı notlar da düşerek, isimler üzerinden okuyucularla paylaşmak istedim.

Osmanlı devleti,1876 yılında ilân edilen meşrutiyet ve Kanun-i Esâsı denilen ilk anayasa ile mutlak bir yapıdan meşrutî  bir yönetime geçer. Açılan Meclis-i Mebusân; 69'u müslüman, 46'sı gayr-ı müslim olmak üzere, toplam 115 kişiden oluşan bir meclistir. İmparatorluk olmasından kaynaklı tabiatı icâbi ve haliyle, farklı din ve milliyetlere mensup unsurların temsilcilerini de, özünde barındıran bir meclisti. Osmanlı Meclis-i Mebusânı'nda; Erzurum'u temsilen, 0Dursunoğulları'nda Ahmet Muhtar Efendi ile Hakkı Rauf Efendi, azınlık Ermeniler'den de, Hallacıyan ve Taniyel Karaciyan isimli şahıslar mecliste yer alırlar. Gayr-i müslim milletvekilleriyle birlikte, müslüman fakat, Türk olmayan milletvekilleri de hariç tutulduğunda, Türk milletvekillerinin sayıca azınlıkta kaldığı bir meclistir. Neticede, gayr-i müslim milletvekillerinin rahatsız edici faaliyetleri ve devleti 93 Harbi'ne sürükleyen yersiz kararı gerekçe gösterilerek, Sultan Hamit tarafından Meclis-i Mebusân  kapatılır ve Kanun-i Esâsı askıya alınır.

Otuz üç yıl aradan sonra, 23 Temmuz 1908'de, İkinci Meşrutiyet ilân edilir ve yapılan seçime, Ahrar Fırkası ile İttihat ve Terakki Fırkası Cemiyeti  katılır. Seçimlerle oluşan mecliste; 140 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Sırp, 2 Ulah ve 1 Asurî  milletvekili yer alır. Meclis'te Erzurum'u temsilen, de, Ahmet Ziya Efendi, Seyfullah Efendi, Hacı Şevket Efendi, Süleyman Sudi Efendi, Osman Fevzi Efendi ve azınlık Ermeniler'den de, Karekin Pastırmacıyan ile Ohannes Varteks Serengüllyan yer almışlardır. Bu mecliste de, tipki birinci mecliste olduğu gibi, Türkler'in neredeyse azınlıkta kaldığı görülmektedir. 1908'te oluşan böylesine kozmopolit bir meclisin akabinde, yaşanılan vehâmetler ve neticede yıkılan imparatorluk,  ayrı bir yazı konusudur. Başta Ermeniler olmak üzere, diğer azınlıklar ve gayr-i Türk unsurlarının hemen tamamı, Osmanlı'nın meclisler'inde ve yönetiminin çeşitli kademelerinde yer almalarına rağmen, en zayıf zamanlarımızda, maalasef milletimize karşı hep "küfrân-i nimet" (nankörlük) içinde olmuşlardır.

23 Nisan 1920'de açılan ve Millî Mücadele'yi yüruten 1. Meclis'te, Erzurum,   Asım Mühürdaroğlu, Celâlettin Arif Bey, Hüseyin Avni Ulaş, İsmail Naim Sanıvar, Mehmet Salih Yeşiloğlu, Mustafa Durak Sakarya, Mehmet Nüsret Sun, Süleyman Necati, Zihni Orhun ve Ziyaettin Gözübüyük, son Osmanlı Meclis-i Mebusan'da Oltu milletvekilliği yapan Yasin Haşimoğlu, Oltu Şurâ Hükümeti'nin Türkiye ile birleşmesi ile 1. dönem Oltu  illetvekili olmuştur.  Böylece 10 milletvekiliyle temsil edilir. Gazi Meclis'te, Erzurum'un efsanevî milletvekilleri yer alırlar. Hüseyin Avni gibi hatipler, Yasin Haşimoğlu gibi devlet kuranlar, Celalettin Arif Bey gibi Meclis-i Mebusan Başkanlığı yapanlar, yaklaşan Yunan tehlikesi karşısında, meclisin Kayseri'ye taşınması hazırlığı sürecinde, muhteşem tarihî-destansı konuşmasıyla, taşınma kararından vazgeçilmesini ve oluşan karamsallığın giderilmesini sağlayan, Mustafa Durak Sakarya gibi milletvekilleri...Bu tarihî konuşma Millî Mücadele tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.

Milli Mücadele zaferle neticelenmiş ve cumhuriyet kurulmuştur. Ancak, henüz çok partili hayata geçilmemiştir. Meclis'te, sadece Cumhuriyet Halk Partisi milletvekilleri yer almaktadır. TBMM. 2. Dönem 1923'te yapılan seçimde, Erzurum'u temsilen, Bahri Sarıtepe, Mehmet Cazim Duru, Halet Sağıroğlu, Raif Dinç, Münir Hüsrev Göle, Rüstü Paşa, Ziyaettin Gözübüyük, 3. Dönem 1927'de Ahmet Fikri Tüzer, Asım Mühürdaroğlu, Hüseyin Aziz Akyürek, Nafi Atuf Kansu, Mehmet Nazif Dumlu, Necip Asım Yazıksız, Hasan Tahsin Üzer. 4. Dönem  1931'de,  Asım Mühürdaroğlu, Ahmet Fikri Tüzer,  Hüseyin Aziz Akyürek, İsmail Hakkı Erel,  Nafi Atuf Kansu, Mehmet Nafiz Dumlu, Necip Asım Yazıksız. 5. Dönem 1934'te, Hüseyin Aziz Akyürek, Pertev Demirhan, Sami Ali Dilemre, Mehmet Nafiz Dumlu, Nakiye Elün, Nafi Atuf Kansu, Şükrü Koçak, Fuat Sirmen, Ahmet Zeki Soydemi, Ahmet Fikri Tüzer, Hasan Tahsin Uzer, Necip Asım Yazıksız.

6. Dönem 1939'da, Ahmet Fikri Tüzer  Ahmet Zeki Soydemir, Hüseyin Aziz Akyürek, Münir Hüsrev Göle, Nakiye Elgün, Şükrü Koçak, Salim Altuğ  Pertev Demirhan, Mehmet Nafiz Dumlu. 7. Dönem 1943'te,  Hüseyin Aziz Akyürek, Raif Dinç, Mehmet Nafiz Dumlu, Münir Hüsrev Göle, Nakiye Elgün, Şükrü Koçak, Salim Altuğ, Mehmet, Pertev Demirhan, Ahmet Zeki Soydemir. 8. Dönem 1946'da, Eyüp Sabri Akgül, Salim Altuğ, Mehmet Mesut Çankaya, Raif Dınç, Mehmet Nafiz Dumlu, Cevat Dursunoğlu, Münir Hüsrev Göle, Şakir İbrahimoğlu, Kemalettin Kamu, Vehbi Kocagüney, Şükrü Koçak, milletvekili olarak seçilmişlerdir

1946 yılından itibaren ise, tek partili hayattan, çok partili siyasî hayata  geçilmiştir. Seçimlerde çoğunluk sistemi uygulanmaktadır. Yani en çok oy alan parti, o ildeki tüm milletvekillerine sahip olabilmektedir. Demokrat Partisi, 1950 -1960 yılları arasında yapılan her üç seçimde de,  Erzurum'da oyların yarıdan fazlasını aldığından, milletvekillerinin tamamı bu partiden seçilimiştir.

9. Dönem 1950'de Erzurum'u temsilen, Sait Başak, Bahadır Dülger, Rıfkı Salim Burçak, Fehmi Çobanoğlu, Sabri Erduman, Enver Karan, Emrullah Nutku, Rıza Topçuoğlu, Memiş Yazıcı, Mustafa Zeren. 10. Dönem 1954'te, Bahadır Dülger, Rıfkı Salim Burçak, İhsan Avni Akdağ, Zeki Çavuşoğlu, Sabri Erduman, Şevki Eker, Abdulkadir Eryurt, Hamit Şevket İnce, Hasan Numanoğlu, Cemil Önder, Rıza Topçuoğlu, Esat Tuncel. 11. Dönem 1957'de, Abdulmelik Fırat, Rıfkı Salim Burçak, Sabri Erduman, Şevki Eker, Abdulkadir Eryurt, Mehmet Eyüpoğlu, Sait Kanterel, Hasan Numanoğlu, Münip Özer, Fetullah Taşkesenlioğlu, Rıza Topçuoğlu, Mustafa Zeren, Demokrat Parti'den milletvekili olarak seçilmişlerdir.

Bu arada ibretlik bir bilgiden söz etmek istiyorum. Haşim İşcan döneminde, bugün polis evi olarak kullanılan bina, Erzurum'da inşa edilen ilk oteldir. O tarihlerde Erzurum'da öğretmen olan Bahadır Dülger yazılarıyla, Erzurum'da bu kadar han varken, otel yapılmasına ihtiyaç olmadığından bahisle, otel yapımına karşı çıkar. Erzurumlular'a hanlarda kalmayı revâ gören böylesi sığ bir anlayışa sahip bu kişi, ne yazık ve kaldı ki, Erzurumlu olmamasına karşın,1950 ve 1954 yıllarında yapılan seçimlerde,  iki kez milletvekili olarak seçilir ve meclise gönderilir.

1960'da askerî müdahale yapılmış, parlamenter sistem askıya alınmıştır. 1961 Anayasası'nın yapım çalışmalarında, Kurucu Meclis Üyesi olarak Erzurum'dan Cevat Dursunoğlu belirlenir. Anayasa referandumunun ardından, millet meclisi ve cumhuriyet senatosu adı altında iki meclis oluşturulur ve yeniden demokratik hayata geçilir. Yapılan 12. Dönem 1961 seçimlerinde, Cumhuriyet Halk Partisi'nden, Adnan Şinasi Şenyurt, Cevat Dursunoğlu, Gıyasettin Karaca, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi'nden, Şerafetti  Korunay  Tahsin Telli, Yeni Türkiye Partisi'nden, Cevat Önder, Ertuğrul Akça, Nihat Diler, Mehmet Turan Bilgin. 13 Dönem 1965'te, Adalet Partisi'nden, Ahmet Mustafaoğlu, Cevat Önder, İsmail Hakkı Yıldırım, Mehmet Turan Bilgin, Nihat Pasinli,  C. Halk Partisi'nden, Adnan  Şinasi Şenyurt, Gıyasettin Karaca, Millet Parti'nden,  Necati Güven, Yeni Türkiye Partisi' nden, Nihat Diler.

14. Dönem  1969'da, Adalet Partisi'nden, Cevat Önder, Fetullah Taşkesenlioğlu, Naci Gacıroğlu, Rasim Cinisli, Rıfkı Danışman, Sebahattin Aras, Mehmet Turan Bilgin, C. Halk Parti'nden,  Gıyasettin Karaca  Selçuk Elverdi. 15. Dönem 1973'te Adalet Partisinden, İsmail Hakkı Yıldırim, Rıfkı Danışman, Milli Selamet Partisi'nden, Korkut Özal, Yahya Akağ, Zekai Yaylalı, C. Halk Partisi'nden, Gıyasettin Karaca, Selçuk Elverdi, Demokratik Parti'den, Rasim Cinisli, Bağımsız, Mehmet Fuat Fırat. 16. Dönem 1977'de, Adalet Partisi, Gıyasettin Karaca, İsmail Hakkı Yıldırım, Rıfkı Danışman, Osman Demirci, C. Halk Partisi, Çetin Bozkurt, Selçuk Elverdi, Milliyetçi Hareket Partisi, Nevzat Köseoğlu, Milli Selamet Partisi, Korkut Özal milletvekili olarak seçilmişlerdir.

Askerî  müdahaleyle 1980 yılında yönetime yeniden ve ikinci kez el konulur. 1980 Temsilciler Meclisi'ne Erzurum'u temsilen, Utkan Kocatürk ve Abdulkadir Erener belirlenerek görvlendirilir. 1982 Anayasası'nın referanduma sunulmasının ardından, 1983 seçimlerine gidilir. 16. Dönem 1983'te yapılan seçimde, Anavatan  Partisi'nden, İlhan Aras, Rıfkı Yaylalı, Sebahattin Aras, Togay Gemalmaz, Milliyetçi Demokrasi Partisi'nden, Ebubekir Akay, Sabahattin Eryurt, Halkçı Parti'den, Hilmi Nalbantoğlu. 18. Dönem 1987'de, Anavatan Partisi'nden, Mehmet Kahraman, Rıfkı Yaylalı, Nihat Kitapçı, Rıza Şimşek, Sebahattin Aras, Togay Gemalmaz, Dogru Yol Partisi'nden, İsmail Köse. 19. Dönem 1991'de, Doğru Yol Partisi'nden, İsmail Köse, Abdulmelik Fırat, Refah Partisi'nden, Abdulillah Fırat, Lütfü Esengün, Şinasi Yavuz, Milliyetçi Çalısma Partisinden, Oktay Öztürk ve Rıza Müftüğlu, (Refah ve Milliyetçi Çalışma Partileri, Refah Partisi  çatısı altında ittifak yaparak seçime girdiler.)

20. Dönem 1995'te, Doğruyol Partisi'nden, İsmail Köse, Zeki Ertugay,  Refah Partisi'nden, Abdulilah Fırat, Ömer Özyılmaz, Aslan Polat, Şinasi Yavuz, Lütfü Esengün, Anavatan Partisi'nden, Necati Güllülü, 21, Dönem 1999'da, Fazilet Partisi'nden, Aslan Polat, Fahrettin Kokarıcı, Lütfü Esengün, Milliyetçi Hareket Partisi'nden, İsmail Köse, Mücahit Himoğlu, Cezmi Polat, Doğru Yol Partisi'nden, Ayvaz Ğökdemir, Zeki Ertugay, 22. Dönem  2002'de, Adalet ve Kalkınma Partisi' nden, Recep Akdağ, Muzaffer Gülyürt, Mücahit Daloğlu, Mustafa Nuri Akbulut, Mustafa Ilıcalı, Ömer Özyılmaz, İbrahim Doğan, 23. Dönem 2007'de, Adalet Ve Kalkınma Partisi'nden, Recep Akdağ, Muhyettin Aksak, Sadettin Aydın, Fazilet Dağcı Çığlık, Muzaffer Gülyurt, İbrahim Kavaz, Milliyetçi Hareket Partisi'nden, Zeki Ertugay, 24. Dönem 2011'de, Adalet  ve Kalkınma Partisi'nden, Recep Akdağ, Adnan Yılmaz, Fazilet Dağcı Çığlık, Cengiz Yavilioğlu, Muhyettin Aksak, Milliyetç Hareket Partisi'nden, Oktay Öztürk,  yıllar itibariyle, Erzurum'u miilletvekili olarak temsil etmişlerdir.

1961  Anayasası ile getirilen cift meclisten biri olan Cumhuriyet Senatosu'nda, 1960 -1980 yıları arasınada ve farklı tarihlerde, Erzurum'u temsil eden senatörler, Nurettin Aynuska, Nihat Pasin Rahmi Sanalan (Adalet Partisi ve Yeni Türkiye Partisi), Sakıp Hatunoğlu (Adalet Partisi veYeni Türkiye Partisi), Edip Somunoğlu, Osman Alihocagil,Naci Gacıroğlu, Selahattin Deniz (Adalet Partisi), Lütfi Doğan (Milli Selamet Partisi), Hilmi Nalbantoğlu (Cumhuriyet Halk Partisi)

Sonuç olarak, 1950 ve sonraki yıllarda 12 milletvekiline sahip olan Erzurum, göç olgusuyla düşüş trendine geçerek, nihayetinde 6 milletvekili sayısına inmiş ve öyle görünüyor ki, erime devam edecektir. 7 Haziran 2015 tarihinde yapılacak 25. Dönem Milletvekili Seçimleri, ülkemiz ve geleceğimiz açısından, kritik ve hayatı bir önem arzetmektedir. Başkanlık tartışmlarının yapıldığı, milli bünyemizden, ikinci bir millet ve yine ikinci bir dil inşası gayretlerinin sergilendiği, özerk veya öz yönetim adı altında, millî ve üniter yapıda, açılan gediklerin hız kazandığı ve neticede, telâfisi imkânsız bir süreç yaşanmaktadır. Halkımızın tüm bu tehlikeli gidişât karşısında, meclis aritmetiğinin oluşmasında, hassasiyetle hareket edeceğini diliyor ve umuyorum.